مفهوم مکانیسم ماشه؛ تهدید جدید اروپایی‌ها علیه ایران

«مکانیسم ماشه» یا همان «اسنپ‌بک» که این روزها از سوی اروپایی‌ها به کرات استفاده می‌شود، سازوکار حل و فصل اختلافات در برجام یا به‌عبارت دیگر ساز و کار بازگشت تحریم‌های شورای امنیت ذیل قطعنامه‌های پیش از ۲۲۳۱ است.

به گزارش پایگاه خبری صدای دیپلماسی ایران(idva)؛ این روزها و در حالی که حدود یک ماه از ورود ایران به گام چهارم کاهش تعهدات برجامی آن هم در چارچوب این توافق می‌گذرد، بحث احتمال استفاده از «مکانیسم ماشه» از سوی برخی مقامات اروپایی مطرح شده است.

«ژان ایو لودریان»، وزیر خارجه فرانسه اولین مقامی بود که چهارشنبه ششم آذر ماه ایران را به آغاز ساز و کار موسوم به مکانیسم ماشه تهدید کرد و گفت: این کشور به طور جدی کلید زدن «مکانیسم ماشه» را که به از سر گیری تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران منجر خواهد شد، در دست بررسی دارد.

البته این اظهارات واکنش سید عباس موسوی سخنگوی وزارت خارجه ایران را به همراه داشت. موسوی در این باره گفت: منطق و هدف مکانیسم حل و فصل اختلافات پیش بینی شده در برجام در نظر گرفتن اقدامات جبرانی برای دو طرف است و اقدام جمهوری اسلامی ایران هم اجرای حق خود در ماده ۳۶ است و لذا برجام در شرایط کنونی اساسا به طرف‌های اروپایی اجازه نمی‌دهد که در قبال اعمال حق مشروع جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به اقدامات غیرقانونی و یکجانبه ایالات متحده و نقض اساسی تعهدات طرف‌های اروپایی، به این مکانیسم استناد ورزند.

پس از آن هم سه کشور اروپایی عضو برجام، (آلمان، فرانسه و انگلیس) روز شنبه نهم آذر ماه در بیانیه‌ای ضمن استقبال از پیوستن ۶ کشور اروپایی به «اینستکس»، تلویحا ایران را به استفاده از ساز و کار ماشه تهدید کردند. در این بیانیه آمده است: «ما بار دیگر تأکید می‌کنیم که آماده‌ایم برای حل موضوعات مربوط به اجرای تعهدات برجامی ایران، تمام ساز و کارهای موجود در برجام از جمله ساز و کار حل اختلاف، را مورد بررسی قرار دهیم. ما همچنان به پیگیری تلاش‌های خود در جهت رسیدن به یک راه حل دیپلماتیک در چارچوب برجام، متعهد هستیم.»

«هایکو ماس» وزیر خارجه آلمان نیز بیستم آبان ماه پیش از نشست وزرای خارجه نشست شورای وزیران اتحادیه اروپا در بروکسل طی اظهاراتی عنوان کرد: «ما می‌خواهیم توافق هسته‌ای با ایران را حفظ کنیم. برای این کار، ایران باید به توافق پایبند باشد. در غیر این صورت، ما تمام سازوکارهایی را که در توافق وجود دارد در دسترس خواهیم داشت».

گفتنی است پس از نشست وزرای خارجه ایران و گروه ۱+۴ که در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک برگزار شد، روزنامه گاردین در خبری مدعی شد که اتحادیه اروپا در این نشست تهدید به خروج از برجام کرده است. این خبر هشتم مهر ماه در نشست هفتگی عباس موسوی سخنگوی وزارت خارجه ایران مطرح شد که وی در این باره گفت: «از تهدید اروپا خبر ندارم، اما اگر منظورشان این است که اگر ایران گام چهارم را بردارد، آنها از برخی مکانیسم‌ها استفاده می‌کنند، چنین اقدامی غیرقانونی و غیرحقوقی است.اگر اقدامی مثل بردن مسئله به شورای امنیت و استفاده از مکانیسم ماشه در ذهنشان است، از همین جا اعلام می‌کنم این اقدام از همین الان مرده است. چون ما اقدامات جبرانی برای خودمان و طرف مقابل در برجام پیش‌بینی کرده بودیم. اقدامات جبرانی ما این بود که اگر جمهوری اسلامی برجام را نقض کند آنها می‌توانند از اسنپ‌بک (مکانیسم ماشه) و … استفاده کنند و اقدام جبرانی ایران هم این بود که اگر آنها اقدام به نقض برجام کنند ایران در قالب بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام اقداماتی را به صورت مرحله‌ای یا دفعی انجام دهد. اگر آنها بخواهند در مقابل اقدامات جبرانی ما اقدامات جبرانی انجام دهند، خنده‌دار و غیرقابل قبول است و خیلی خودشان را به زحمت نیندازند.»

موسوی همچنین ۱۹ آبان سال جاری در نشست هفتگی با خبرنگاران در مورد برخی مباحث که بعضا از سوی کشورهای اروپایی مطرح شده مبنی بر این‌که احتمالا آنها از مکانیسم اسنپ‌بک استفاده کنند، تاکید کرد: ما بارها گفته‌ایم که آنها حق چنین کاری را ندارند و نمی‌توانند چنین کاری را انجام دهند چرا که اقدامات ایران براساس برجام صورت گرفته و این حق ما بوده است و اگر آنها بخواهند این کار را انجام دهند طیف وسیعی از انتخاب‌ها پیش‌روی ملت ایران است و ما بسته به شرایط تصمیم می‌گیریم که کدام انتخاب را بررسی و اجرایی کنیم.

محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران دهم مهر ماه سال جاری نیز در جمع خبرنگاران در پاسخ به سؤالی عنوان کرده بود: مکانیسم ماشه در برجام برای (زمانی است که) خطای اولیه رخ بدهد. ایران خطای اولیه را انجام نداده است. اقداماتی که ایران انجام داده است، اول از همه در پاسخ به تخطی آمریکا و عدم توان اروپایی‌ها برای پاسخ دادن انجام گرفته‌ و این‌ها راهکار محسوب می‌شوند. هیچ کسی نمی‌تواند از یک راهکار در پاسخ به راهکاری دیگر استفاده کند.

«سید عباس عراقچی» معاون سیاسی وزیر خارجه (+) هم ۱۸ آبان در پاسخ به این سؤال که اگر کشورهای اروپایی به سمت احیای تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل حرکت کنند واکنش ایران چه خواهد بود؟ گفت: «در خصوص «اسنپ‌بک» (مکانیسم ماشه) من فکر می‌کنم کاملا برای تمام مشارکت‌کنندگان در برجام شفاف ساخته‌ایم که اسنپ‌بک و بازگشت قطعنامه‌های قبلی [شورای امنیت] خط قرمز ایران است. اگر پاداش ایران پس از این همه تعامل و مذاکره و همکاری با آژانس این باشد که دوباره تحت فصل هفتم [منشور ملل متحد] قرار گیرد، این به‌معنای آن است که “دکترین هسته‌ای” ما اشتباه بوده است و ما باید سیاست و دکترین هسته‌ای خود را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار دهیم.»

یک کارشناس مسائل بین‌المللی با بیان اینکه اتحادیه اروپا دو وضعیت دارد، یا در برجام می‌ماند و بعد به سمت مکانیسم ماشه می‌رود یا در برجام نمی‌ماند، افزود: اگر نماند، حق ندارد مکانیسم ماشه را مطرح کند. تئوری ماشه موقعی است که یک طرف تخلفی کرده باشد و ایران هم از نظر خودش تخلفی مرتکب نشده است، چون این تعهد اولاً هنوز در چارچوب برجام است و ثانیا طرف مقابل می‌گوید تعهداتت را همین امروز انجام بده، من هم همین امروز انجام می‌دهم. در این وضعیت چگونه می‌توانند مکانیسم ماشه را اجرا کنند؟
به گزارش فارس، «حسن بهشتی پور» کارشناس مسائل بین‌الملل پیش از این در گفتگویی با خبرنگار فارس درباره مطالب منتشر شده مبنی بر تهدید اروپا به خروج از برجام و استفاده از مکانیسم ماشه و ارسال موضوع به شورای امنیت عنوان کرده بود: زمانی ‌می‌توانند از مکانیسم ماشه استفاده کنند که از برجام خارج نشده باشند. مکانیسم ماشه در چارچوب برجام قابل اجراست نه در بیرون از آن. چرا آمریکا مکانیسم ماشه را به کار نگرفت؟ چون خودش از برجام بیرون آمده بود و کسی که بیرون آمده نمی‌تواند مدعی اجرای قطعنامه‌ای باشد که خودش آن را زیر پا گذاشته است.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل در عین حال یادآور شد: البته در دوران زورگویی بین‌المللی و اینکه قدرت‌ها خودشان را تحمیل می‌کنند، هر چیزی امکانپذیر است.

وی گفت: ولی در چارچوبی که عنوان کردم، اگر اتحادیه اروپا بخواهد مکانیسم ماشه را به کار بگیرد باید متعهد به اجرای برجام شود و چون اجرای برجام در حال حاضر منوط به توافق آمریکا شده، عملا اینها نمی‌توانند مکانیسم ماشه را به کار بگیرند، ولی این نتوانستن به معنای زور نگفتن نیست. در دنیای امروز هر کاری بگویید انجام می‌دهند، منتها ما از منطق سیاست بین‌الملل و حقوق بین‌الملل صحبت می‌کنیم و کارهایی که آمریکا انجام داده، خارج از منطق و سیاست بین‌الملل بوده است.

مکانیسم ماشه چیست؟

در برجام دو بند به ساز و کار حل و فصل اختلافات در توافق اختصاص یافته است، بندهای ۳۶ و ۳۷٫

در بند ۳۶ آمده است: «چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا کلیه گروه ۱+۵ تعهدات خود را رعایت نکرده‌اند، ایران می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع کند؛ به همین ترتیب، چنانچه هر یک از اعضای گروه ۱+۵ معتقد باشد که ایران تعهدات خود را رعایت نکرده است، هر یک از دولت‌های گروه ۱+۵ می تواند اقدام مشابه به عمل آورد. کمیسیون مشترک ۱۵ روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع پایبندی فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران ۱۵ روز خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. پس از بررسی کمیسیون مشترک – همزمان با (یا به جای) بررسی در سطح وزیران – خواه عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیفش موضوع بوده است می‌تواند درخواست کند که موضوع توسط یک هیأت مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود (یکی از سوی هر یک از طرف‌های درگیر در اختلاف و طرف سوم مستقل) بررسی شود. هیأت مشورتی می‌بایست نظریه غیر الزام‌آوری را در خصوص موضوع پایبندی ظرف ۱۵ روز ارائه کند. چنانچه، متعاقب این فرآیند ۳۰ روزه موضوع فیصله نیابد، کمیسیون مشترک در کمتر از ۵ روز نظریه هیأت مشورتی را با هدف فیصله موضوع بررسی خواهد کرد. چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» می‌باشد، آنگاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزیی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده و یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» به شمار می‌آید.»

بند ۳۷ برجام عنوان می‌کند: «متعاقب دریافت ابلاغ طرف شاکی، به نحو مشروح در فوق، به همراه توضیحی از تلاش‌های توأم با حسن نیت آن طرف برای طی فرآیند حل و فصل اختلاف پیش بینی شده در برجام، شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌بایست منطبق با رویه‌های خود در خصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای گیری کند. چنانچه قطعنامه فوق‌الذکر ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، سپس مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجدداً اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحو دیگری تصمیم گیری کند.

در چنین صورتی، این مفاد در خصوص قراردادهایی که بین هر طرف و ایران یا افراد و نهادهای ایرانی قبل از تاریخ اعمال آنها امضا شده باشد، دارای اثر عطف به ما سبق ندارد مشروط به اینکه فعالیت‌های صورت گرفته وفق اجرای این قراردادها منطبق با برجام و قطعنامه‌های قبلی و فعلی شورای امنیت باشد. شورای امنیت سازمان ملل متحد، با ابراز نیت خود برای تصمیم ‏گیری مبتنی بر ممانعت از اجرای دوباره و خودکار تدابیر در صورتی که ظرف این مدت موضوعی که موجب ابلاغ فوق شده است حل و فصل شده باشد، دیدگاه‌های طرف‌های اختلاف و هرگونه نظریه صادره توسط هیأت مشورتی را ملحوظ خواهد داشت. ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم‌ها جزیی یا کلی مجددا اعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزیی تعهدات خود وفق برجام قلمداد خواهد کرد.»

در حقیقت منظور از مکانیسم ماشه همان «ساز و کار حل اختلافات» در بندهای ۳۶ و ۳۷ در برجام است. این ۲ بند از آنجا که رجوع به آنها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران بینجامد، به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌ است.

علاوه بر این بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ نیز به این موضوع پرداخته است:

در بند ۱۱ پاراگراف‌های اجرایی قطعنامه شورای امنیت در این مورد آمده است که شورای امنیت «ذیل بند ۴۱ منشور ملل متحد، تصمیم می‌گیرد که ظرف ۳۰ روز از دریافت تذکر یکی از طرف‌های برجام در مورد موضوعی که یک کشور طرف برجام اعتقاد دارد مصداق عدم اجرای تعهدات ذیل برجام است، ادامه اجرای لغو مصرح در پاراگراف ۷ (a) این قطعنامه باید به رأی گذاشته شود، علاوه بر این، تصمیم می‌گیرد که اگر ظرف ۱۰ روز از تذکر اشاره شده در فوق، هیچیک از اعضای شورای امنیت چنین پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای رأی‌گیری ارائه نکرد، آنگاه رئیس شورای امنیت بایستی چنین پیش‌نویس قطعنامه‌ای را ارائه کرده و آن را ظرف ۳۰ روز از زمان تذکر اشاره شده در فوق، به‌ رأی بگذارد و قصد خود را برای در نظر گرفتن دیدگاه‌های کشورهای دخیل در موضوع و هر نظری در مورد موضوع از سوی هیئت مشاور شکل‌گرفته در برجام، ابراز می‌دارد.»

در بند ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ نیز آمده است که شورای امنیت «ذیل بند ۴۱ منشور ملل متحد، تصمیم می‌گیرد که اگر شورای امنیت یک قطعنامه ذیل پاراگراف ۱۱ برای ادامه اجرای لغو مصرح در پاراگراف ۷ (a) تصویب نکرد، آنگاه در نیمه شب به وقت گرینویچ سی‌امین روز پس از دریافت تذکر اشاره شده در پاراگراف ۱۱ به شورای امنیت، تمام قوانین قطعنامه‌های ۱۶۹۶ (۲۰۰۶)، ۱۷۳۷ (۲۰۰۶)، ۱۷۴۷ (۲۰۰۷)، ۱۸۰۳ (۲۰۰۸)، ۱۸۳۵ (۲۰۰۸) و ۱۹۲۹ (۲۰۱۰) که بر اساس پاراگراف ۷ (a) لغو شده بود، بایستی به همان نحوی که پیش از تصویب این قطعنامه اعمال می‌شد، اعمال شود و تمهیدات اعلامی در پاراگراف‌های ۷،‌۸ و ۱۶ تا ۲۰ این قطعنامه لغو می‌شوند، مگر آنکه شورای امنیت تصمیمی غیر از این بگیرد.»

به گزارش فارس، قبل از ورود ایران به گام دوم کاهش تعهدات برجامی در ۱۶ تیر ماه نیز اظهاراتی درباره اعمال مکانیسم ماشه عنوان شده بود. از جمله اینکه بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی دهم تیر ماه از کشورهای اروپایی خواست مکانیسم تحریم‌های خودکار علیه ایران را کلید بزنند. وی گفت: «امروز از کشورهای اروپایی می‌خواهم به تعهدات خودشان عمل کنند. شما در این لحظه که ایران توافق هسته‌ای را نقض کرده متعهد به اقدام هستید، متعهد هستید که مکانیسم تحریم‌های خودکار که در شورای امنیت تعبیه شده را فعال کنید.»

یک دیپلمات اروپایی نیز چهاردهم تیر ماه در مصاحبه با خبرگزاری آسوشیتدپرس با بیان اینکه گفت‌وگوهایی در تمامی سطوح با ایران در جریان است، عنوان کرده بود: «در صورتی که هیچ چیز تغییر نکند، کشورهای اروپایی ممکن است به مکانیسم تعبیه‌ شده در برجام برای حل و فصل اختلافات متوسل شوند که این اقدام در نهایت می‌تواند به بازاعمال تحریم‌ها علیه تهران منجر می‌شود.»

البته در حالی که این اظهارات عنوان شد،‌ دفتر ریاست جمهوری فرانسه ۱۶ تیر ماه در واکنش به گام دوم کاهش تعهدات برجامی ایران، افزایش سطح غنی سازی ایران را محکوم ولی در عین حال اعلام کرد که مکانیسم حل و فصل اختلافات فعلا فعال نخواهد شد. دیپلمات‌های اروپایی ۱۸ تیر ماه در گفت‌وگو با رویترز ادعاها درباره فعال‌سازی مکانیسم ماشه را رد کردند.

در همین خصوص روزنامه آمریکایی وال استریت ژورنال ۲۱ تیرماه از فشار آمریکا بر کشورهای اروپایی برای فعال کردن «مکانیسم ماشه» خبر داد و نوشت: مقام‌های آمریکایی بعد از کاهش تعهدات هسته‌ای ایران از دولت‌های اروپایی خواسته‌اند مواضع محکم‌تری علیه تهران اتخاذ کنند.

البته با توجه به اینکه آمریکا در حال حاضر از برجام خارج شده قاعدتا نمی‌تواند از این سازوکار استفاده کند. در همین خصوص نیز «برایان هوک» نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران ۲۹ مرداد ماه در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه آیا آمریکا می‌تواند از بند موسوم به «مکانیسم ماشه» برای بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران استفاده کند؟ عنوان کرد که واشنگتن قادر به استفاده از این بند نخواهد بود.

هوک در این باره گفت: «در خصوص مکانیسم بازگشت خودکار تحریم‌ها (مکانیسم ماشه) باید بگویم ما دیگر داخل آن توافق (برجام) نیستیم. طرف‌هایی که هنوز داخل توافق هستند باید تصمیم خودشان را بگیرند که می‌خواهند از مکانیسم حل اختلاف استفاده کنند یا خیر. تردیدی وجود ندارد که ایران در حال نقض توافق هسته‌ای است، ولی این تصمیمی است که آنهایی که داخل توافق هستند باید بگیرند.»

با اینکه هوک بر این نکته اذعان کرده بود که آمریکا در این زمینه تصمیم گیر نیست، «تد کروز» سناتور جمهوری‌خواه شهریور ماه طی یادداشتی در روزنامه آمریکایی «نیویورک‌ پست» خواستار فعال شدن «مکانیسم ماشه» علیه ایران شده بود.

محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران پنجم بهمن ۱۳۹۵ در جمع اعضای اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران عنوان کرد: «اسنپ بک» به معنی نقطه ضعف برجام نیست، به معنی تضمین برجام است. برخی تصور می‌کنند که چند وزیر خارجه بیکار بودند که دو سال وقت خود را تلف کنند و بندی را در برجام بگذارند که هر لحظه خواستند برجام را به هم بزنند. اسنپ بک دو نکته را نشان می‌دهد یکی اینکه ما هیچ کدام به هم اعتماد نداریم، برخی می‌گویند ما به آمریکا اعتماد کرده‌ایم، اگر اعتماد کرده بودیم که اسنپ بک را نمی‌گذاشتیم. آنها هم به ما اعتماد نداشتند. ما آورده‌مان برنامه هسته‌ای بود و آنها به خیال خودشان تحریم‌ها.